Nowelizacja ustawy o Instytucie Pamięci Narodowej (IPN) wprowadza znaczące zmiany w zakresie ochrony pamięci narodowej Polski. Głównym celem tych przepisów jest przeciwdziałanie dezinformacji historycznej i fałszywym narracjom przypisującym Polsce odpowiedzialność za zbrodnie popełnione przez III Rzeszę Niemiecką. Nowe regulacje przewidują także sankcje za gloryfikację organizacji odpowiedzialnych za ludobójstwo na Wołyniu.
Kluczowe założenia nowelizacji ustawy o IPN
Nowelizacja ustawy o IPN ma za zadanie wzmocnienie ochrony prawdy historycznej dotyczącej Polski w kontekście II wojny światowej. Zgodnie z nowymi przepisami, penalizowane są próby przypisywania państwu polskiemu lub Narodowi Polskiemu odpowiedzialności za zbrodnie popełnione przez III Rzeszę Niemiecką [3]. Ta regulacja stanowi odpowiedź na międzynarodowe przypadki używania określeń takich jak „polskie obozy śmierci” w odniesieniu do niemieckich obozów koncentracyjnych na okupowanych ziemiach polskich.
Istotnym elementem nowelizacji jest również przeciwdziałanie gloryfikacji ideologii Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN-B) oraz Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA). Te przepisy odnoszą się szczególnie do zbrodni ludobójstwa popełnionych na Wołyniu i w regionach sąsiednich [5]. Takie podejście ma na celu ochronę pamięci ofiar tych tragicznych wydarzeń oraz zapobieganie relatywizacji historycznych faktów.
Nowelizacja wpisuje się w szerszy kontekst polityki historycznej państwa polskiego, której celem jest ochrona dobrego imienia Polski na arenie międzynarodowej. Przepisy te mają również znaczenie edukacyjne, promując rzetelną wiedzę historyczną i przeciwdziałając szerzeniu nieprawdziwych informacji.
System kar i sankcji prawnych
Nowe przepisy wprowadzają konkretne sankcje karne za naruszenie regulacji dotyczących pamięci narodowej. Osoby przypisujące Polsce odpowiedzialność za zbrodnie niemieckie mogą zostać ukarane karą pozbawienia wolności do 3 lat lub grzywną [3]. Te sankcje mają charakter zarówno prewencyjny, jak i represyjny, służąc ochronie polskiej narracji historycznej.
Mechanizmy penalizacji opierają się na uregulowaniach zawartych w Kodeksie karnym. Przewidują one kary nie tylko za bezpośrednie przypisywanie państwu polskiemu odpowiedzialności za zbrodnie III Rzeszy, ale także za propagowanie fałszywych informacji historycznych w tym zakresie [3]. Takie podejście umożliwia kompleksowe zwalczanie dezinformacji historycznej w różnych jej formach.
Oprócz narzędzi karnych, ustawa zachowuje także środki cywilnoprawne do walki z określeniami takimi jak „polskie obozy śmierci”. Te instrumenty prawne zostały wprowadzone już wcześniej i okazały się skuteczne w praktyce [4]. Połączenie sankcji karnych i cywilnych tworzy kompleksowy system ochrony prawnej przed fałszowaniem historii.
Kontekst historyczny i ewolucja przepisów
Aktualna nowelizacja nawiązuje do wcześniejszych zmian ustawy o IPN z 2018 roku. Wówczas uchylono przepisy karne dotyczące przypisywania odpowiedzialności Polsce (art. 55a i 55b ustawy o IPN), pozostawiając jednak narzędzia cywilnoprawne do walki z fałszywymi określeniami historycznymi [4]. Ta decyzja była wynikiem międzynarodowych kontrowersji i nacisków dyplomatycznych.
Przywrócenie sankcji karnych w nowej nowelizacji świadczy o determinacji polskich władz w zakresie ochrony pamięci narodowej. Doświadczenia z poprzednich lat pokazały, że same środki cywilnoprawne mogą być niewystarczające do skutecznego zwalczania dezinformacji historycznej na skalę międzynarodową.
Szczególne znaczenie mają przepisy dotyczące organizacji ukraińskich takich jak OUN-B i UPA. W kontekście współczesnych relacji polsko-ukraińskich, te regulacje stanowią wyraz polskiego stanowiska wobec historycznych zbrodni popełnionych przez te organizacje. Gloryfikacja sprawców ludobójstwa na Wołyniu jest traktowana jako naruszenie pamięci ofiar i fałszowanie historii.
Proces legislacyjny i kontrola konstytucyjności
Nowelizacja przeszła przez standardowy proces legislacyjny. Projekt autorstwa posłów Prawa i Sprawiedliwości został poddany czytaniom w Sejmie, przy czym pierwsze czytanie odbyło się 7 lutego 2025 roku [5]. Po przegłosowaniu przez parlament, ustawa trafiła do Prezydenta Rzeczypospolitej.
Prezydent Andrzej Duda podpisał nowelizację w 2025 roku, ale tylko po uzyskaniu niezbędnych opinii prawnych [1]. To podejście świadczy o ostrożności w procesie legislacyjnym i dążeniu do zapewnienia jak najwyższej jakości prawnej nowych przepisów.
Jednocześnie Prezydent skierował nowelizację do Trybunału Konstytucyjnego w trybie kontroli następczej w dniu 14 lutego 2025 roku [2]. Taka procedura ma na celu weryfikację zgodności nowych przepisów z Konstytucją RP. Kontrola konstytucyjności jest szczególnie istotna w przypadku regulacji dotyczących wolności słowa i wyrażania opinii, które mogą budzić kontrowersje prawne.
Proces legislacyjny pokazuje wieloetapowe podejście do wprowadzania przepisów o tak delikatnym charakterze. Władze dążą do zapewnienia maksymalnej legitimacji prawnej nowych regulacji, co ma zwiększyć ich skuteczność i zmniejszyć ryzyko późniejszych kontrowersji.
Znaczenie międzynarodowe i skutki praktyczne
Nowelizacja ustawy o IPN ma istotne implikacje międzynarodowe. Przepisy te mogą wpływać na sposób, w jaki historia Polski jest przedstawiana w mediach, publikacjach naukowych i dyskursie publicznym za granicą. Sankcje karne mogą dotyczyć nie tylko obywateli polskich, ale także cudzoziemców, jeśli ich działania będą miały miejsce na terytorium Polski.
Szczególne znaczenie mają przepisy w kontekście relacji polsko-ukraińskich. Zakaz gloryfikacji OUN-B i UPA może wpływać na sposób organizowania wydarzeń kulturalnych, naukowych czy politycznych związanych z tymi organizacjami. Może to także oddziaływać na działalność organizacji ukraińskich w Polsce oraz na dyskurs historyczny dotyczący konfliktów polsko-ukraińskich.
Nowelizacja wzmacnia także pozycję Polski w międzynarodowej debacie historycznej. Państwo otrzymuje dodatkowe narzędzia prawne do przeciwdziałania fałszowaniu historii i ochrony swojego wizerunku. To może być szczególnie istotne w kontekście sporów o odszkodowania wojenne czy innych kwestii wynikających z dziedzictwa II wojny światowej.
Praktyczne skutki nowych przepisów będą zależeć od sposobu ich stosowania przez organy ścigania i sądy. Egzekwowanie nowych regulacji będzie wymagało wypracowania odpowiedniej praktyki orzeczniczej oraz szkolenia funkcjonariuszy i sędziów w zakresie specyfiki przestępstw przeciwko pamięci narodowej.
Wyzwania interpretacyjne i prawne
Nowelizacja rodzi pewne wyzwania interpretacyjne dotyczące granic wolności słowa i badań naukowych. Kluczowe będzie wyważenie ochrony pamięci narodowej z prawem do swobodnego wyrażania opinii i prowadzenia badań historycznych. Sądy będą musiały wypracować kryteria odróżniające rzetelną krytykę naukową od fałszowania historii.
Szczególnie problematyczna może być kwestia granic odpowiedzialności karnej w przypadku wypowiedzi o charakterze naukowym, publicystycznym czy artystycznym. Przepisy muszą być stosowane w sposób, który nie ograniczy nieuzasadnienie swobody badań naukowych ani debaty publicznej o trudnych aspektach polskiej historii.
Istotne będzie także międzynarodowe egzekwowanie nowych przepisów. W przypadku naruszeń popełnianych za granicą przez cudzoziemców, praktyczne zastosowanie polskiego prawa może napotykać na przeszkody wynikające z różnic między systemami prawnymi poszczególnych państw.
Nowelizacja będzie wymagała także wypracowania procedur współpracy między różnymi instytucjami zaangażowanymi w ochronę pamięci narodowej. IPN, prokuratura, sądy oraz instytucje dyplomatyczne będą musiały koordinować swoje działania w celu skutecznego wdrożenia nowych przepisów.
Źródła:
[1] https://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/prezydent-podpisal-nowelizacje-ustawy-o-ipn,1030
[2] https://www.prezydent.pl/prawo/wnioski-do-tk/nowelizacja-ustawy-o-ipn-skierowana-do-trybunalu-konstytucyjnego,25666
[3] https://wandanowicka.pl/nowelizacja-ustawy-o-ipn-co-to-oznacza-dla-polakow-i-historii
[4] https://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/artykuly/1152438,sejm-zmiana-ustawy-o-ipn-bez-przepisow-karnych.html
[5] https://dzieje.pl/wiadomosci/w-sejmie-odbylo-sie-pierwsze-czytanie-projektu-noweli-ustawy-o-ipn
Wielka Solidarność to portal, który łączy historię z teraźniejszością. Inspirowany ruchem Solidarność, publikuje teksty o wartościach, społeczeństwie i współczesnej Polsce. Pokazuje, jak dziedzictwo przeszłości może być drogowskazem w świecie pełnym zmian.